Aлмута мәшрипи

Рәйчел Һаррис
Әзиз Әйса Әлкүн тәрҗимиси

Aлмута мәшрипи өткәнки 10 нәччә йиллардин буян Қазақистандики мәшрәп әнәнисини қайтидин гүлләндүрүштә башламчилиқ рол ойниди. Бу мәшрәп паалийити уйғур вәтинидики мәшрәп қаидә-йосунлирини асас қилған һалда мәшрәп беги Бурһандин Таҗидиноф йетәкчиликидә 2009-йили башланған. Бу мәшрәп шуниңдин кейин Қазақистандики башқа мәшрәп паалийәтлиригә өрнәк болған. Бурһандинйеңи мәшрәп топлирини қуруп, уларға мәшрәпни қандақ тоғра елип бериш, уни орунлаштурушниң қаидә вә түзүмлирини көрситип бәргән. 

Мәшрәп паалийитиниң әзалири адәттә “оттуз оғул” дәп атилиду. Мәшрәпкә қатнашқучиларниң мутләқ көп қисими кәспий хадимлар, адәттики мәһәллә турғунлири, тиҗарәтчиләр вә мәһәллә-күй башлиқлиридин тәркиб тапқан болиду. Уларниң ичидә нурғунлири мәһәллиләрниң йигит башлиқлиқ хизмитини өтәйдиғанлар болуп, улар өзлири яшаватқан йәрлик җәмийәт ишлири бойичә мәсулийәтләрни өз үстигә алған. Мәшрәп паалийитини елип баридиған әң муһим хизмәтләрдин бири болса, җәмийәтниң уюшушчанлиқи вә һәркәтчанлиқини илгири сүрүштүр дәп чүшәндүриду Бурһандин Таҗидиноф:

“Шундақ мәшрәпләрни өткүзгәндә, у йәрдинму бир тәләпләр билән келип қалиду. Ундақ яки мундақ бир ишлар болуп туриду. Ярдәм қилсаңлар дегәндин кейин, буни көпчиликниң оттурисиға селип, шу йәрдә мәшрәпләргә ярдәм қилғинимиз болди. Униңдин сирт, мураҗиәт қилған язғучилиримизниң китаблирини чиқирип бәргән йәрлиримизму болди. Буни оттуз оғулниң алдиға салғанда, улар қоллап-қуввәтлиди. Аилисидә бирәр ишлар болғанлар мураҗиәт қилғини йоқ …” 

Мәшрәп паалийитиниң йәнә бир муһим мәқсәтлириниң бири қазақистандики уйғур хәлқи арисида уйғур тили вә мәдәнийитини  илгири сүрүштүр. Бурһандин бу һәқтә чүшәндүрүп мундақ дәйду:

“Ана тилини билиш керәк. Ана тилида оқуп чиқса, у уйғур болуп чиқиду. Өз миллитигә болған көзқараш башқичә болиду. Башқа тилда оқуса, тешида уйғур болған билән, ичидә тамамән башқа милләт болиду. Шуниң үчүн ана тилини һөрмәт қилиш керәк … У мәшрәп ойниса – өзиниң тарихини, сәнитини, өрп-адитини билиду. Өзиниң қәйәрдин төрәлгәнликини билмисә, өз миллити үчүн сәлбий иш болуп һесаблиниду.”

2019-йили 8-айниң 25-күни, алмута мәшрәпниң әзалири пенсийигә чиққан уйғур содигәр тарим (осман таримоф) ниң өйигә йиғилди. униң аилисиниң ярқин тарихи бар – бовиси шәрқий түркистан җумһурийити армийиси төтинчи полкниң қомандани болуп, бу аилә 1959-йили алмутаға келип орунлишиштин бурун 20-әсирниң башлиридин тартип совет-хитай чегрисидин бир қанчә қетимлап өтүп көчүп йүргән. улар гүзәл тағ мәнзириси көрүнүп туридиған алмута шәһириниң әң бай райони болған болған горнй гигантта өзиниң аиливи өйини салған.

Сүрәт: чақчақ, Алмута мәшрипидин көрүнүш

Гөшлүк суюқашлар рәт-рәт олтурған әрләрниң алдиға кәлтүрүлди. Мәшрәп меһманлири рәсмий қаидә бойичә тонуштурулуп өтүлди. 

Мәшрәп җәрянида мәшрәпниң интизамға мәсул болған Пашшап беги үстәлниң йенида гүлтаяқни тутуп, һазир болуп туратти. Тамақ йәп болғандин кейин, улар мәшрәпниң чақчақ, нахша-музикилиридин һузурлиниш учун бағчиға йөткилип, чимлиқ үстигә селинған дастиханни чөридигән һалда сорун түзәп олтурушти.

Қазақистандики атақлиқ бир қисим уйғур музикантлири мәшрәп әһлиниң көңлини ечивататти. Бу музика гурупписиға пешқәдәм музикант Адилҗан меһман болуп қатнашти. У өзи Яркәнт мәшрәпниң  әзаси вә бу райондики әнәниви әл-нәғмиләрниң устазидур.

Сүрәт: Адилҗан чақчақтин һузурлиниватиду

Адилҗанға икки яш музикант қошулди, уларниң һәр иккиси Алмута музика институтида тәрбийиләнгән: 

Нурум – Алмута мәшрәпниң әзаси, у «Дияр» ансамбилидин, тәмбүр чалиду. 

Диляр – у тиздин тонуливатқан музикант болуп, Байсейит йезисида бир музикант аилидә чоң болған. У сатар чалиду.

Нурум бүгүнки мәшрәпкә өзиниң кичик оғлини биллә елип кәлгән болуп, у гитар челип, музикантларниң нәғмисигә тәңкәш қилишқа урунатти. Кейин, уларға кәспий нахшичи Фәрһат Молотоф қошулуп или хәлқ нахшилирини ейтти.

нахша-музикилардин кейин қисқа дәм елиш болди. демәк, бу дәва-дәстүр қилидиған вақти иди. дәва-дәстүр мәшрәпниң муһим бир қисми болуп, әзалар өткүзгән кичиккинә хаталиқларғиму әйиблинип, сораққа тартилиду вә җазалиниду. бу һәқтә бурһандин чүшәндүрүп, мундақ дәйду:

“Қаидә болса, тәртип болиду. Қаидә болмиса, тәртип болмайду. Шуниң үчүн биз баштин башлапла шу қаидимиздә чиң туруп кәлдуқ. Арилиқта чүшәнмәсликләр, кәмчиликләрму болуп турди. Уларни һәммимиз йешип, рәтләп турдуқ. Биздә қаидиләр еғизчә, шуңа биз башқидин қаидә киргүздуқ. Мәсилән, кечикишкә болмайду. Оттуз оғул әзаси болғанлиқтин, сән қалғанларға һөрмәт билдүрүшүң керәк.”

Бүгүн, әзалардин бири алдинқи қетимлиқ мәшрәптин балдур кәткәнлики билән әйибләнди. У кона бир дости билән көрүшүш учун балдур кәткәнлики вә у достини өзи билән биллә мәшрәпкә елип келишкә урунған болсиму ундақ қилалмиғанлиқини ейтип әһвални чүшәндүрди. У мәшрәп қазиси тәрипидин гунаһкар дәп һөкүм қилинип, әнәниви оюнлардин бири болған “манта йейиш” оюни билән җазаланди. У дәстурханниң оттурисида олтурди, йәнә бир киши арқисидин униң қолини мәһкәм тутувалди. Пашшап беги уни манта вә тавуз йейишни дорашқа, суда қандақ үзгәнликини дорашқа буйриди. Бу җазалар қалтис маһарәт билән иҗра қилинди. Мәшрәп әзалири кулуп телиқип кетишти, әйибләнгүчиму җазани яхши орундиди.

Саһибханниң кичик оғли вә униң достлири бағчиниң йәнә бир тәрипидә вараң-чуруң қилип, мәшрәп соруниниң кәйпиятини бузған иди. Уларниң һәммиси мәшрәп соруниға чақиртип елип келинди вә уларға чоңлар билән көрүшкәндә қол елишип салам бериши керәкликини, кәлгән меһманларниң қолиға қандақ су беришни, чайни қандақ қуюп меһманларға тутушни, дастиханни қандақ селиш қатарлиқ қаидә-йосунлардин дәрс берилди. Бурһандин бу һәқтә мундақ дәйду: 

“Мәшрәп – яшларни тәрбийиләштә асаслиқ рол ойнайду. Яшлар мәктәптә пәқәт билим алиду. Әмди өрп-адәт, рәсим-қаидиләргә мәшрәптила толуп йетилиду, һаят тәрбийисини шу йәрдә алиду. У йәрдә җазаниң һәр түрлири бар. Шуларниң һәммисини көрүп чиқиду. Шу йәрдин ибрәт алиду, ақ-қарини чүшиниду … Мәшрәп көргән адәм мәшрәп көрмигәндин нурғун тәрәптин пәрқлиниду. Әдәп-әхлақ болсун, өрп-адәт болсун, өзини контрол қилиш болсун, көзқариши болсун, һәммә тәрәптин салмақ, яхши адәмләрдин болиду. Мәшрәп көрмигән кәмчиликини ейтсаң, шуни қобул қилишни билмәйду. Мәшрәп көргән адәм қобул қилишни, тиңшашни билиду. У тамамән башқа адәм.” 

Мәшрәп әһли үстәлгә қайтип келип, музика аңлиғач поло йейишкә башлиди. Тамақ йейилип болғандин кейин усул башланди, буму мәшрәп паалийитиниң муһим бир тәркиви һесаблиниду. Әрләр чирайлириға күлкә толған һалда һәр тәрәпкә пирқиришип, шох һәрикәтләр билән усул ойнашқа башлиди.  

Ахирида бүгүнки мәшрәпниң саһибханлиқини кейинки қетимлиқ мәшрәпниң саһибхалиқиға өткүзуп бериш нөвити кәлгән иди.  Улар бу һәқтә қисқичә сөз қилғандин кейин, бир тәхсә алма бирсидин йәнә бирсигә өткүзүп берилди вә һәр бир мәшрәп әзалириға бир талдин алма һәдийә қилинди. Пашшап беги қолидики гүлтаяқни кейинки нөвәтлик мәшрәп болғучә яхши сақлиши үчүн болғуси саһибханға тапшурди. Бу ишәнч вә капаләтниң ишарити иди. 

__________________________________________
Munasiwetlik sin filimler:

• Яркәнт мәшрипи >>

• Ғәйрәт яшлар мәшрипи >>