Almuta meshripi
Rachel Harris
Aziz Isa Elkun terjimisi
Almuta meshripi ötkenki 10 nechche yillardin buyan qazaqistandiki meshrep enenisini qaytidin güllendürüshte bashlamchiliq rol oynidi. Bu meshrep pa’aliyiti uyghur wetinidiki meshrep qa’ide-yosunlirini asas qilghan halda meshrep bégi burhandin tajidinof yétekchilikide 2009-yili bashlanghan. Bu meshrep shuningdin kéyin qazaqistandiki bashqa meshrep pa’aliyetlirige örnek bolghan. Burhandin yéngi meshrep toplirini qurup, ulargha meshrepni qandaq toghra élip bérish, uni orunlashturushning qa’ide we tüzümlirini körsitip bergen.
Meshrep pa’aliyitining ezaliri adette “ottuz oghul” dep atilidu. Meshrepke qatnashquchilarning mutleq köp qisimi kespiy xadimlar, adettiki mehelle turghunliri, tijaretchiler we mehelle-küy bashliqliridin terkib tapqan bolidu. Ularning ichide nurghunliri mehellilerning yigit bashliqliq xizmitini öteydighanlar bolup, ular özliri yashawatqan yerlik jemiyet ishliri boyiche mesuliyetlerni öz üstige alghan. Meshrep pa’aliyitini élip baridighan eng muhim xizmetlerdin biri bolsa, jemiyetning uyushushchanliqi we herketchanliqini ilgiri sürüshtür dep chüshendüridu burhandin tajidinof:
“Shundaq meshreplerni ötküzgende, u yerdinmu bir telepler bilen kélip qalidu. Undaq yaki mundaq bir ishlar bolup turidu. Yardem qilsanglar dégendin kéyin, buni köpchilikning otturisigha sélip, shu yerde meshreplerge yardem qilghinimiz boldi. Uningdin sirt, muraji’et qilghan yazghuchilirimizning kitablirini chiqirip bergen yerlirimizmu boldi. Buni ottuz oghulning aldigha salghanda, ular qollap-quwwetlidi. A’iliside birer ishlar bolghanlar muraji’et qilghini yoq …”
Meshrep pa’aliyitining yene bir muhim meqsetlirining biri qazaqistandiki uyghur xelqi arisida uyghur tili we medeniyitini ilgiri sürüshtür. Burhandin bu heqte chüshendürüp mundaq deydu:
“Ana tilini bilish kérek. Ana tilida oqup chiqsa, u uyghur bolup chiqidu. Öz millitige bolghan közqarash bashqiche bolidu. Bashqa tilda oqusa, téshida uyghur bolghan bilen, ichide tamamen bashqa millet bolidu. Shuning üchün ana tilini hörmet qilish kérek … u meshrep oynisa – özining tarixini, se’itini, örp-aditini bilidu. Özining qeyerdin törelgenlikini bilmise, öz milliti üchün selbiy ish bolup hésablinidu.”
2019-Yili 8-ayning 25-küni, almuta meshrepning ezaliri pénsiyige chiqqan uyghur sodiger tarim (osman tarimof) ning öyige yighildi. Uning a’ilisining yarqin tarixi bar – bowisi sherqiy türkistan jumhuriyiti armiyisi tötinchi polkning qomandani bolup, bu a’ile 1959-yili almutagha kélip orunlishishtin burun 20-esirning bashliridin tartip sowét-xitay chégrisidin bir qanche qétimlap ötüp köchüp yürgen. Ular güzel tagh menzirisi körünüp turidighan almuta shehirining eng bay rayoni bolghan bolghan gorny gigantta özining a’iliwi öyini salghan.
Süret: chaqchaq, almuta meshripidin körünüsh
Göshlük suyuqashlar ret-ret olturghan erlerning aldigha keltürüldi. Meshrep méhmanliri resmiy qa’ide boyiche tonushturulup ötüldi.
Meshrep jeryanida meshrepning intizamgha mesul bolghan pashshap bégi üstelning yénida gültayaqni tutup hazir bolup turatti. Tamaq yep bolghandin kéyin, ular meshrepning chaqchaq, naxsha-muzikiliridin huzurlinish uchun baghchigha yötkilip, chimliq üstige sélinghan dastixanni chöridigen halda sorun tüzep olturushti.
Qazaqistandiki ataqliq bir qisim uyghur muzikantliri meshrep ehlining könglini échiwatatti. Bu muzika guruppisigha péshqedem muzikant adiljan méhman bolup qatnashti. U özi yarkent meshrepning [yarkent meshrepning tor ulinishi] ezasi we bu rayondiki eneniwi el-neghmilerning ustazidur.
Süret: adiljanning chaqchaqtin keyinki huzuri
Adiljangha ikki yash muzikant qoshuldi, ularning her ikkisi almuta muzika institutida terbiyilen’gen:
Nurum – almuta meshrepning ezasi, u «diyar» ansambilidin, tembur chalidu.
Dilyar – u tizdin tonuliwatqan muzikant bolup, bayséyit yézisida bir muzikant a’ilide chong bolghan. U satar chalidu.
Nurum bügünki meshrepke özining kichik oghlini bille élip kelgen bolup, u gitar chélip, muzikantlarning neghmisige tengkesh qilishqa urunatti. Kéyin, ulargha kespiy naxshichi ferhat molotof qoshulup ili xelq naxshilirini éytti.
Naxsha-muzikilardin kéyin qisqa dem élish boldi. Démek, bu dewa-destür qilidighan waqti idi. Dewa-destür meshrepning muhim bir qismi bolup, ezalar ötküzgen kichikkine xataliqlarghimu eyiblinip, soraqqa tartilidu we jazalinidu. Bu heqte burhandin chüshendürüp, mundaq deydu:
“Qa’ide bolsa, tertip bolidu. Qa’ide bolmisa, tertip bolmaydu. Shuning üchün biz bashtin bashlapla shu qa’idimizde ching turup kelduq. Ariliqta chüshenmeslikler, kemchiliklermu bolup turdi. Ularni hemmimiz yéship, retlep turduq. Bizde qa’idiler éghizche, shunga biz bashqidin qa’ide kirgüzduq. Mesilen, kéchikishke bolmaydu. Ottuz oghul ezasi bolghanliqtin, sen qalghanlargha hörmet bildürüshüng kérek.”
Bügün, ezalardin biri aldinqi qétimliq meshreptin baldur ketkenliki bilen eyiblendi. U kona bir dosti bilen körüshüsh uchun baldur ketkenliki we u dostini özi bilen bille meshrepke élip kélishke urunghan bolsimu undaq qilalmighanliqini éytip ehwalni chüshendürdi. U meshrep qazisi teripidin gunahkar dep höküm qilinip, eneniwi oyunlardin biri bolghan “manta yéyish” oyuni bilen jazalandi. U desturxanning otturisida olturdi, yene bir kishi arqisidin uning qolini mehkem tutuwaldi. Pashshap bégi uni manta we tawuz yéyishni dorashqa, suda qandaq üzgenlikini dorashqa buyridi. Bu jazalar qaltis maharet bilen ijra qilindi. Meshrep ezaliri kulup téliqip kétishti, eyiblen’güchimu jazani yaxshi orundidi.
Sahibxanning kichik oghli we uning dostliri baghchining yene bir teripide warang-churung qilip, meshrep sorunining keypiyatini buzghan idi. Ularning hemmisi meshrep sorunigha chaqirtip élip kélindi we ulargha chonglar bilen körüshkende qol éliship salam bérishi kéreklikini, kelgen méhmanlarning qoligha qandaq su bérishni, chayni qandaq quyup méhmanlargha tutushni, dastixanni qandaq sélish qatarliq qa’ide-yosunlardin ders bérildi. Burhandin bu heqte mundaq deydu:
“Meshrep – yashlarni terbiyileshte asasliq rol oynaydu. Yashlar mektepte peqet bilim alidu. Emdi örp-adet, resim-qa’idilerge meshreptila tolup yétilidu, hayat terbiyisini shu yerde alidu. U yerde jazaning her türliri bar. Shularning hemmisini körüp chiqidu. Shu yerdin ibret alidu, aq-qarini chüshinidu … Meshrep körgen adem meshrep körmigendin nurghun tereptin perqlinidu. Edep-exlaq bolsun, örp-adet bolsun, özini kontrol qilish bolsun, közqarishi bolsun, hemme tereptin salmaq, yaxshi ademlerdin bolidu. Meshrep körmigen kemchilikini éytsang, shuni qobul qilishni bilmeydu. Meshrep körgen adem qobul qilishni, tingshashni bilidu. U tamamen bashqa adem.”
Meshrep ehli üstelge qaytip kélip, muzika anglighach polo yéyishke bashlidi. Tamaq yéyilip bolghandin kéyin usul bashlandi, bumu meshrep pa’aliyitining muhim bir terkiwi hésablinidu. Erler chiraylirigha külke tolghan halda her terepke pirqiriship, shox heriketler bilen usul oynashqa bashlidi.
Axirida bügünki meshrepning sahibxanliqini kéyinki qétimliq meshrepning sahibxaliqigha ötküzup bérish nöwiti kelgen idi. Ular bu heqte qisqiche söz qilghandin kéyin, bir texse alma birsidin yene birsige ötküzüp bérildi we her bir meshrep ezalirigha bir taldin alma hediye qilindi. Pashshap bégi qolidiki gültayaqni kéyinki nöwetlik meshrep bolghuche yaxshi saqlishi üchün bolghusi sahibxangha tapshurdi. Bu ishench we kapaletning ishariti idi.
_______________________________________
Munasiwetlik maqalilar:
About The Author
