May 12, 2020

Yerkent meshripi

Rachel Harris
Aziz Isa Elkun Englischidin terjime qildi

2020-Yili, awghust, Qazaqistan

Yerkent shehri – qazaqistanning sherqiy jenubigha, xitayning qorghas chégra éghizi soda merkizige yéqin yerge jaylashqan. Bu sheher uyghurlar uchun nahayiti muhim bir merkez bolup, ularning köpinchisi 1950-yillarning axirida uyghurlarning ana wetini Uyghur aptonom rayonining ghulja bölgisidin köchüp kelgen.

Yerkent meshripi 2009-yili buyan qazaqistanda qaytidin bashlanghan uyghur medeniyet güllinish herikitining bir terkiwidur. Bu heriketning meqsiti uyghur medeniyiti, tili we kimlikini saqlap qélishni özining tüp meqsiti qilghan bolup, qazaqistan jumhuriyetlik uyghur étno-medeniyet merkizining yétekchilikide élip bérilghan. Bu meshrep herikti yene uyghur jemiyitide telim-terbiyiwilik rol oynashni meqset qilghan bolup, bu heqte yerkent meshrepning meshrep bégi rehimjan töwendikilerni bayan qilidu:

”Eger siz kochida 10 ademni uchuratsingiz, ularning arisidin birsi meshrepke qatnashqan bolsa, u kishining ish-heriketliri bashqilargha oxshimaydu. U kishi öz jemiyiti uchun xizmet qilishqa tik turidu. U kishi herqandaq bir namuwapiq heriketlerge qarshi turidu… meshrep ulargha örp-adet, qa’ide-tuzum we turmush tejribe-sawaqlirini ögitidu. Elwette, bu meshrep pa’aliyitide nurghun jaza tedbirlirimu bar. Ular awal közitidu we shu arqiliq öginidu. Ular meshrep arqiliq némining aq we qara ikenlikini éniq bileleydu. Meshrepni körgenler bilen körmigenlerning perqi tagh bilen baghqa oxshash roshen perqlinidu.“

Bu yéngi meshrep pa’aliyitining meqsiti özini özi bashqurush méxanizmini shekillendürüshtin ibaret bolup, kishilerni seperwerlik qilishta ünümlük bir tedbir süpitide qollinish we bu arqiliq kishilerning ijtima’iy turmushta yoluqqan mesililirini hel qilishning yollirini tépip chiqishtur. Bu heqte rehimjan mundaq deydu:

”Eger meshrep öz mehelle köyliridiki namratlargha yardem bérish qatarliq mesililerni hel qilishqa arilashmisa, uning héch bir ehmiyiti bolmaydu. Meshrepning meqsiti yurtimizdiki mesililirini öz üstimizge élip ortaqlishishdur. Eger siz meshrep ezasi bolsingiz, iqtisadiy yardem bérishingiz kérek. Biz uzun yillardin buyan qiyinchiliqqa duch kelgen kishilerge yardem qilip kéliwatimiz. Bizning meshrep ezaliri yurtimiz mehelle köylirining pakiz bolishi, ténch bolishi uchun pidakarliq bilen aldinqi septe xizmet qilidu.“

2019-Yili 8-ayda, 60 etrapidiki yerlik kishler yeni yarkent ”ottuz oghul“ meshrep ezaliri almutidin kelgen bir qanche eziz méhmanlar bilen birge meshrep ötküzdi. Ular yarkentning sirtidiki bir saye tashlap turidighan keng tashaliq aramgah ichide hazirlanghan orunduq we shirelerge kélip olturushti. Bu meshrep pa’aliyitining jeryani töt qisimgha bolunup, üch sa’et dawam qildi.

*Yerkent Meshripi, Qazaqistan Uyghurliri*

Qolida gültayaq tutqan pashshap beg meshrepning qa’ide-tüzümlirini ijra qilmaqta. U qolidiki gültayaqni urup turup, naxsha- muzika we ussul qatarliq mezmunlarni asas qilghan meshrepning birinchi bölikining bashlanghanliqidin signal berdi. Muzika – klassik uyghur on ikki muqamliridin chebiyat muqamini ijra qilish bilen bashlandi. Bu wayigha yétip orunlanghan yarqin muzikini mushu sheherdiki eng hörmetke sazawer muzikantlar yeni yarkent bulbulliri orundimaqta idi. Meshrep ezaliri bu muzikigha usulgha chüshüshke bashlidi:

Yerkent Meshripi (Clip 1): ussul

Muzika axirlashqandin kéyin, ussulchilar orunlirigha kélip olturdi. Köl bégining yétekchilikide méhmanlargha shorpa keltürüldi. Meshrep pa’aliyiti dawamida köpchilikning birlikte milliy ta’amlarni yéyishimu medeniyet nuqtisidin muhim ehmiyetke ige idi. Meshrep ezaliri tamaq yégende choqum eneniwi qa’ide-yosunlargha ri’aye qilishi kérek idi, mesilen, ta’amlar légenlerde keltürülgende, otturisidin almasliq, ta’am alghanda we yégende choqum ong qol bilen élish we yéyish qatarliqlar.

Chaqchaq qilish we külüsh meshrepning muhim terkiwi. Ili erlirining dangliq külüsh uslubliri bar bolup, bezide buni öchke padilirining merishige oxshitidu. Meshrep ezaliri qiziqarliq chaqchaq we hékayilerni éytishidu we bu waqitta bashqa ezalar tézlikte chaqchaqqa qoshulup, inkas qayturidu. Bu elwette meshrepke qatnashqan ezalarning til qabiliyiti we medeniyettiki mukemmellikni namayan qilidu. Ezalar muzika, ussul we chaqchaqlardin huzurliniwatqanda, ular külüshidu yaki qattiq hayajanlinidu. Bu qiziqarliq deqiqiler meshrep ishtirakchiliri otturisida ”ijtima’iy yéqinliq“ ni hasil qilip, ezalar ara inaq munasiwetlerni shekillendürüshte, jemiyette ünümlük bolghan seperwerliklerni élip bérishta intayin muhim wastidur .

Yerkent Meshripi (clip 2): Chaqchaq. Qazaqistan Uyghurliri

Meshrepning ikkinchi qismi ikki naxsha bilen bashlandi yeni ”ösek sadasi“ we ”karwan naxshisi“. Bu nahayiti tesirlik naxshilar bolup, eyni yillardiki kishilerning chégradin qandaq ötkenliki, öz wetinide tashlap ketken yut-makanlirini qanchilik séghinghaliqi qatarliq seper sergüzeshtilirini eslitetti. Mana mushundaq tarixiy arqa körünüshler seweblik ”ösek sadasi“ namliq bu naxsha yarkent meshrepning omumi xorigha aylinip qalghan idi. Bu naxsha 1960-yillarning béshida chégradin ötken, sowét hökümiti ularni öylerge orunlashturghiche bolghan ariliqta yarkentning sirtidiki ”ösek“ dep atilidighan ormanliqta nechche heptiler yatqan bir türküm uyghur köchmenlirining musheqqetlik seper kechürmishlirini eske salatti.

Chalsangchu rawabingni sataringni,
Yerkentning muqamigha
Dostlar zoqlinip qalsun, dostlar,
Yerkentning sadasigha.

Yerkent yolida ösek,
Ösekni bérip körsek.
Ösektiki dostlarni, dostlar,
Quchaqlap turup söysek.

”Karwan naxshisi“- ghuljining sherqiy jenubigha jaylashqan telke taghlirini késip ötken karwanlarning yiraqlargha qilghan seperlirini eske salidu, gerche nurghunlighan kishiler bu yerni özliri körüp baqmighan bolsimu, emma bu naxsha qazaqistandiki uyghurlargha nisbeten özlirining uzaq tarixqa ige yurt makanlirini teswirlep turidu. Elwette, bu naxsha uyghur milliy kimlikining küchlük bir simwolidur.

Yéshil qarighay archa,
Telkining dawanda.
Karwan naxshisi yangrar,
Azad el-zamanida.

Telke taghliri deydu,
Toymaymen jamaligha.
Naxshamni éytip chiqtim,
Shu körkem dawanida.

Yerkent Meshripi (Clip 3) – Ösek sadasi & Karwan naxshisi

Meshrepke yéngi ezalar peqet mewjut ezalar teripidin tonushturulghandin kéyin, meshrep ottuz oghul teripidin testiqlanghandila andin qoshulalaydu. Eger muwapiq bolsa, yéngi ezalarni meshrep ehlige tonushturghanda, ularning öz talantlirini namayan qilishi telep qilinidu. Bu meshrepte, yarkent bulbulrining rehbiri adiljan oghlini meshrepke eza bolup kirishke tonushturdi. Gerche u rus mektipide oqughan bolsimu, emma uyghur naxshilirini yaxshi éytatti:

Yerkent Meshripi (Clip 4): Yéngi eza tonushturush

Meshrepning üchinchi bölimi dewa-destur üchün ajritilghan idi. Rehimjan chüshendürüp mundaq deydu: ”qazaqistanning asasiy qanun bolghinigha oxshash, islamning sheri’et qanuni bolghinigha oxshash, bizning meshripimizningmu qa’ide – tüzümliri bar“. Meshrep dawamida qazi meshrep ezalirining muzika chéliniwatqanda gep qilghanliqi yaki tamaka chekkenliki qatarliq ötküzgen barliq qa’ide -tüzümge xilapliq qilghan qilmishlirini xatirlep mangghan bolup, bular- meshrep ezalirining muzika chéliniwatqanda parang qilishi yaki tamaka chékishi qatarliq barliq sadir qilghan «jinayet» liridur.

Qazi ulargha bérilidighan jaza türlirini élan qilidu, bashqa meshrep ezaliri uni qollaydu yaki qarshi turidu. Bu kolléktip halda qarar chiqirish oyuni bolup, yene öz nöwitide ammiwi sorunlarda jama’etke qandaq nutuq sözleshni meshiq qilishning pursiti bolup hésablinatti. Elwette, bu xildiki wez-nesihetlik nutuqlar tebi’iyki meshrepning telim-terbiyewilik rolidiki eng köp ehmiyetke ige négizlik nuqta bolup hésablinatti.

Yerkent Meshripi (Clip 5): Dewa-destur

Meshrepning dewa-desturi yene öz nöwitide uyghur jemiyitining ichide mewjut ziddiyetlerni kolléktip halda kéngesh qilip hel qilishning charisini tépip chiqish uchun zörür bolghan sorun bilen teminleydu. Meshrep ezaliridin birsi meshrep ichide mewjut boluwatqan dingha hörmet qilish bilen köngül échish otturisidiki ixtilaplar heqqide so’al soridi. Meshrep rehberliri bu xil ziddiyetlik mesililerdiki teleplerni estayidilliq bilen kéngiship hel qilishi zörür idi. Rehimjan bu mesilide éhtiyatchanliq bilen köpchilik qobul qilalaydighan derijide jawab berdi:

”Biz meshrepke mu’amile qilghinimizda, uning ishikni bek ching taqiwalmasliqimiz kérek. Meshrepke qatnishish u qeder asan ish emes, emma uningdin chiqip kétish asan. Biz qilghan we qolgha keltürgen barliq ishlargha qarayli. Biz diniy ibadetlirimiznimu yaxshi élip bériwatimiz, hazir arimizdin namaz oquydighan we roza tutidighanlar köpiyiwatidu. Biz qilghan barliq xeyri-saxawet ishlirigha qarayli“.

Yerkent Meshripi (Clip 6): Meshrep xulase sözi

Ular meshrepni du’a qilip axirlashturidu: ”ulugh allah, xelqimizge ténch-amanliq ata qilghin!“. Bu yerde bériliwatqan uchur nahayiti éniq idi: millet bilen din her waqit meshrepning töride birlikte.

Yerkent Meshripi – Toluq Video: