Gheyret yashlar meshripi

Rachel Harris
Aziz Isa Elkun Englischidin terjme qildi

2020-Yili, awghust, Qazaqistan

Gheyret – qazaqistanning sherqiy jenubidiki kichik bir yéza bolup, almuta shehridin sheriqqe qarap mashina bilen yürse bir sa’etlik yol musapisige togha kélidu. Bu yézining asasliq ahalisi uyghur bolup, 80% ni teshkil qilidu. Mezkur yézida yene qazaq, rus, turk, azari we gérman qatarliq bashqa nurghun milletler yashaydu. Gerche qazaqistan musteqil bolghandin kéyin köpligen milletler esli döletlirige qaytip ketken bolsimu, biraq 1930-yilliri mejburi köchürüp kélin’gen bir qisim qirim tatarliri bu yézida dawamliq yashap kelmekte. Bu etraptiki yéza-bazarlarda köpligen bashqa milletlerning öz-ara toy qilishi gewdilik bolup, yerlik kishiler bu ishni chaqchaq qilip “étnik kompot” yeni bir quta arilashma méwe murabbasigha oxshitishidu. 

Uyghur tili 20 yil burun bu yerdiki asasliq til idi, emma bu halet tedrijiy özgerdi. Bu yézida yashlarning asasen istiqbali yoq. Hazir köplige yashlar almutigha bérip, qurulush shirketliride ishleydu yaki shopurluq qatarliq waqitliq ishlarni qilidu. 

Bexshat meshrepning ”qazi bégi“ bolup, u tengtushliri arisidiki teleyliklerning biri. Uning yash a’ilisi almutida olturaqlashqan. Bexshatning xizmiti yaxshi bolup, u almutadiki bir heshemetlik öy-mülük shirkitide bashqurghuchi bolup ishleydu. U da’im meshrep we toylar  üchün gheyretke bérip turidu. U bizge gheyret yashlar meshripining qandaq qurulghanliqini töwendikidek bayan qilidu:

”2013-Yilliri mehellimizdiki moysipit akilirimiz `medeniyitimizning yoqilishigha sewebchi boliwatqan mehellining ichide haraq ichish, tamaka chékish, bir-birini hörmet qilmasliqqa oxshash natoghra ishlar köpiyip kétiwatidu, yashlarning béshini qoshush kérek` dégendin kéyin, bir top yashlar yighilip, yashlar komitétini qurduq. Biz sheherlerge bérip, -almuta, -nur qatarliq rayonluq meshreplerni körüp, bizmu mehellimizde balilarni yighip, meshrep oynisaq, we bu arqiliq örüp-adetlirimizni saqlap qalsaq, medeniyitimizni namayan qilsaq dep, meshrep qurduq.“ 

Bügün kechtiki meshrep kech sa’et 8 de bashlinidighangha orunlashturulghan bolup, köp sandiki meshrep ezaliri almutidiki bir künlük xizmitini tügitip, andin meshrepke ülgürüp kélishi kérek idi. 

Yerlik hökümet bilen bolghan axirqi minutlardiki bezi mesililer sewebidin, meshrep soruni qoshna yéza bayséytqa yötkeldi. Mana mushu sewebler tüpeylidin réstoran kéchikip zakaz qilinghanliqi uchun, bügünki meshrep nahayiti shawqun-sürenlik désko zaligha qoshna bolghan bir résturanda bolatti. Biraq meshrepke yighiliwatqan  yigitler nahayiti rohluq körünetti we özlirining qanat yayduruwatqan bu meshrep pa’aliyitidin pexirlinetti. Ular 2018-yili almutada ötküzülgen meshrep musabiqisige qatniship, ikkinchi derijilik mukapatqa érishken iken. Gheyretke oxshash bir kichik yéza meshripi uchun mushundaq bir mukapatqa érishish heqiqetenmu kishini heyran qalduridighan muweppeqiyet hésablinatti.

Meshrep ezaliri, yeni toluq nami bilen éytqanda ”ottuz oghul“ meshrep ehli meshrep sorunigha kirishtin burun, hemmisi iwriq bilen bérilgen suda qolliridin chayqighandin kéyin, bir-birlep ichige kirishke bashlidi. Ular qollirini yürikige qoyup turup ”essalam eleykum“ dep salam qiliship, üstige méwe-chiwe we yel-yémishler tizilghan uzun shire yénidiki orunduqlargha kélip olturushti.  

Meshrepning qanun-tertiplirini ijra qilghuchi ikki pashshap begliri qollirida gültayaq tutup turup, meshrep sorunining tertipini qoghdash bilen birge we meshrep keypiyatini özlirining qiziqarliq chaqchaqliri qizitiwatatti. 

Bügünki meshrep nutuq we du’a bilen resmi bashlandi, andin kéyin méhmanlargha shorpa bérildi.

Meshrep sorunigha ikki muzikant kirip keldi. Her ikkilisi yashanghan muzikantlar bolup, qoshna yéza malwaydin teklip qilinghan idi. Ular tembur we dutar bilen ili xelq naxshiliridin ”karwan naxshisi“ we ”qap- qara qoy közlugüm“ qatarliq bir yorush naxshilarni éytishqa bashlidi.

Meshrep ezaliridin biri sorungha kéchikip keldi: u meshrep qa’idisige éghir xilapliq qilghanliqi uchun kechürüm sorap turup, özining bügün meshrepke qatnishish uchun almutadin mashina heydep chiqiwatqanda qatnash tosulushqa uchrap, kéchip qalghanliqini chüshendürdi. 

U meshrep ariliqidiki aram élishta, bir taxtaygha chaplanghan yerlik putbol komandisining resimlirini körsetti.  

U xelqaraliq Philip Morris tamaka shirkitide bashqurghuchi bolup ishleydighan bolup, bu rayon tamaka ishlepchiqirishtiki eng asasliq baza hésablinatti. U shirket mesullirini gheyret yézisi uchun putbol meydani qurup bérishke qayil qilghan iken. Uning éytishiche, ularning komandisi putbol musabiqiside mukapatqa érishkenliki meshrepning yene bir chong utuqliridin biri bolup hésablinidiken.

Meshrepning ikkinchi qismida, pashshap bégi meshrep ezalirini shé’ir déklamatsiye qilish yaki naxsha éytish arqiliq özlirining uyghur tili we medeniyitidiki iqtidarlirini namayan qilishqa ündidi. Meshrep ezaliri ichidiki eng talantliq naxshichi adiljan isimlik yash bolup, u almutida yashaydu we u yerde yaghachchiliq kespini qilidu. Adiljan hepte axirlirida meshrep we toylarda naxsha éytishqa baridu. U bügünki meshrepte,  qiyin künlerdiki weziyette qandaq qilghanda özini qoghdap qalghili bolidighanliqi heqqidiki tesirlik we menisi küchlük naxshilarni héssiyatliq éytidu. 

Uning awazi küchlük bolup, yandiki déskoxanidin chiqiwatqan lerzan ritim muzikisi bilen, sirtta yoldin ötüwatqan toy murasim mashinilirining signalliri ichide yangraytti.

Naxsha “Unutma”

Nishaninggha tegmey oqung
Bilinmise baru-yoqung
Ömür tolup yashiyalmaysen hich qachan
Ya mertlik bolalmastin
Yiqilghanda turalmastin
Özge qedem tashalmaysen hich qachan
Yashash uchun kelginingni untuma!

Meshrep ezaliridin biri gheyret ottura mektipining oqutquchisi abduljan aznibaqiyéwning uyghur tilidiki shé’ir kitabi neshr qilinghan. Bexishat shu kitabtiki shé’irlardin birini yada bilidiken chünki bu shé’ir ularning yurtigha béghishlap yézilghan iken. U shu shé’irni meshrep ehlige déklamatsiye qilip berdi: 

Tughulghan yurtum, ezizim gheyret,
Suying bek süzük, toprighing munbet.
Xelqing parawan yashap kélidu,
Ketmes hich qachan sendin beriket.

Tughulghan yurtum, böshügum gheyret,
Baghringda taptim bext hem amet.
Baghu-étizing keng tasha, körkem,
Yadlaymen séni yürekte ebet.

Meshrepning üchinchi qismi sot yeni dawa-desturlar üchün ayrilghan idi. Réstoran ichidiki shirelerni yan terepke yötkep, otturni boshitip, orunduqlar gilemning etrapigha tizildi. Meshrep qazisi deptirige kimlerning meshrep qa’ide-tüzümlirige xilapliq qilghanliqini xatirlen’gen idi. Meshrep qa’idisini buzghan töt neper meshrep ezasi qazining aldida öre turup, özliri heqqide chiqirilidighan hökümni kütüshti. Ularning gunahliri yénik bolup, töwendikilerdin ibaret idi yeni meshrep ezalirigha muwapiq mulazimet qilmasliq, tamaq yégende qa’ide-yusungha hörmet qilmasliq, muzika chéliniwatqanda paranglishish qatarliqlar. 

Beziliri özlirining jinayitini iqrar qildi, yene beziliri özlirining gunahsiz ikenliki éytiship, dewa qilishti. Shox chaqchaqlar bilen bille dewa-destur munazirliri qizghin bashlinip ketti emma buxil kolléktip höküm chiqirish küchlük qa’ide-yosun bilen bashqurulatti. Her bir sözligüchi awal soz qilishqa ruxset sorap qolini kötüretti we mundaq deytti: ”essalam eleykum hörmetlik ottuz oghul bégim bashliq, ruxset béring…“.

Meshrepning qa’ide-tüzümlirige xilapliq qilghanlar choqum jerimane tölishi kérek. Mana mushu jazani qandaq ijra qilish heqqide jiddiy munaziriler dawam qiliwatatti. Nöwette dewa-desturgha tartilghan bir ezadin tarixtiki töt neper uyghur qehrimanining ismini éytip bérish telep qilinidi. Yene birsidin töt neper uyghur shé’irining ismini éytip bérishi soralghan bolsimu, emma éytip bérelmigenliki uchun gilemning üstide éshektek ömilep méngip bérishke buyruldi. U ömellewatqanda pashshap bégi uni arqisidin gültayaq bilen urup turdi.

Bexishat mundaq deydu:

Meshrep oynashning asasliq meqsiti qa’ide-yusun we intizam öginish. Mesilen, yashanghanlarning aldida burunqidek haraq ichidighan yaki tamaka chékidighan ishlar hazir toxtidi. Aqsaqallar bu özgirishlerni körüp: ”meshrep bashlanghandin kéyin yashlar bizge qandaq salam bérishni ögendi“ deydu. … Yashlar meshrep oynashni bashlighandin kéyin, ular ishlargha bashqiche qaraydighan boldi. Mesilen, ata-anisigha rusche sözleydighan yashlar yaki rus mektipide oqughan yashlar özlirining kimlikini chüshinishke bashlidi. Eger ularning pasportigha milliti `uyghur`  dep yézilghan bolsa, ular özlirining milli kimliki heqqide oylinidu we ”men uyghur, men bu ulugh milletke mensup ikenmen“ dep bu ré’alliqni étirap qilishqa bashlaydu.

Meshrep – meshrep ehlige xish chay we süt bilen hazirlanghan süt chay chong chinide méhmanlargha kelturulush bilen axirlishidu: bu chayni yerlikler köp yaqturup ichidighan bolup, uning ismini ”etken chay“ dep ataydu. Biraq etken chay hem xoshlishish chéyi, ular buni ”etken chay – ketkin chay“ déyishidu. Bu chay meshrep ezalirining almutigha yérim kéchide mashina bilen qaytish sepiri uchun derman bolatti.


Gheyret Yashlar Meshripi – Toluq Video:

Mezkur maqalining Englischisi:
www.meshrep.uk/gheyret-youth-meshrep

Mezkur maqalining Silawyan yéziq nusxusi:
www.meshrep.uk/uy/ғәйрәт-яшлар-мәшрипи

Munasiwetlik maqale we sin körunushliri:

Yerkent meshripi
www.meshrep.uk/uy/yerkent-meshripi