Uyğur mäşrivi – bädiiy ädäbiyatta

Almaty meshrep (c) www.meshrep.cuk

Rähmätҗan YÜSÜPOV
f
ilologiya pänliriniŋ namziti.

I
Uyğurlarniŋ milliy än°äniliriniŋ biri — mäşräp Ottura Aziya uyğur ädäbiyatida, bolupmu štkän äsirniŋ tšrtinçi çarigidin tartip šz ipadisini tepişqa başliğan edi. Bu dävirdä keŋäş sotsialistik tüzümidä qayta-quruş säyasiti başlinip, yazğuçilarniŋ iҗadida biraz ärkinliklär päyda boldi. Şuniŋ nätiҗisidä şundaqla häliqlär šzliriniŋ milliy tarihini tikläş, urpi-adätlirini rivaҗlanduruş imkaniyitigä egä boldi. Mäşräp än°änisi kšpinçä äynä şu mäşräp kšrgän yazğuçilar täripidin häqqaniy täsvirlinişkä başlidi. Bu än°änä däsläp uyğurlar diyarida täräqqiy etip, keyiniräk, yäni bolupmu štkän äsirniŋ başlirida Yättisuda yiltiz tartişqa başliğan edi.
Kšrnäklik yazğuçi Yüsüpbäk Muhlisov štkän äsirniŋ 50-jilliri uyğurlar istiqamät qilidiğan şähär vä yezilarni ziyarät qiliş җäriyanida päqät Kuçar vilayitiniŋ Ala qağa nahiyäsidila bir qişta 370 qetim mäşräp oynalğanliğini tizimğa alğan ekän. Uniŋ eytişiçä, mäşräptä oynilidiğan «Çilim oyuni» Şärqiy Türkstandin başqa heç yärdä uçraşmiğan. Uniŋ qaidisi boyiçä, «qoliğa çilim tutqan (keyin çilim orniğa dap tutuş räsmiyläşkän) bir jigit otturiğa çiqip, haliğan bir ayalni sorunğa täklip qilidu. Ayal çiqişi bilän oŋğa qarap üç, colğa qarap üç qetim tazim qilğandin keyin, qolidiki dapni ayalğa sunidu. Ayal uniŋ girvigini tutuşiğa:
– Beyit oqup beriŋ, andin berimän, – däp dapni bärmäydu. «Ottuz oğul» mäşräp ähli vaqirişip, ayaldin jigit soriğanni sorişidu. Ayal beyit oquğandin keyin, dapni uniŋğa berip, orniğa berip oltiridu. Ändi heliqi ayal šzi haliğan bir jigitni otturiğa täklip qilidu. Juqarqi räsmiyät davam qilidu. Bu oyun şunçilik kšŋüllük vä qiziq boliduki, oquğan beyitlar mümkinqädär yeŋi boluşidin taşqiri, şäkli vä mäzmuni bilän «ottuz oğulni» razi qilalişi şärt. Birigä razi bolmisa ikkinçisini oqutidu. Kšp beyitlar şu sorundila toqulidu» (Y. Muhlisi. Şärqiy Türkstan – mšҗüzä gülstan. – Almuta, 2008, 47-bät).
Ataqliq yazğuçi Zordun Sabir šziniŋ pütkül duniyağa tariğan «Ana yurt» romanida uyğurlarniŋ än°äniviy mäşrivini şu häliqniŋ štmüş tarihi, bay mädäniyiti, esil urpi-adätliri vä paҗiälik täğdiri bilän bağlaşturidu. U uyğur hälqiniŋ štkän äsirniŋ ottuzinçi vä qiriğinçi jilliridiki äŋ muräkkäp dävrigä muraҗiät qilip, mäşräpniŋ pütkül bir mädäniy täşkilatniŋ mäydanğa kelişigä yol açqanliğini kšrsitidu. U mäzkür romanida şu vaqitta uyğurlar diyarida qeliplaşqan iҗtimaiy-säyasiy väziyätniŋ qiyinliğiğa qarimastin, härhil täbäqä vä lavazimlardiki şähslärniŋ mäşräp ohşaş bir pütün häliqniŋ än°äniviy täşkilatiniŋ qaidilirigä birdäk riayä qilip kälgänligini ispatlaydu. Uyğurniŋ mäşriviniŋ adättä ätrapi yepilğan gšzäl vä haşamätlik saraylarda ämäs, bälki türlük quşlar sayrap turğan häm çirayliq güllär eçilip turğan bağlarda štüş än°änä bolup kelivatqanliği äsärdä šziniŋ yarqin ipadisini tapqan. Yazğuçi Ğulҗidiki mäşräpniŋ yeŋiliğini daŋliq sazändä Säydulla Rähmitullaev bilän bağlaşturidu, çünki u däsläpkilärdin bolup uyğur milliy saz äsvapliriğa skripkini elip kirgän şähslärniŋ biridur. Zordun Sabir mäşräpkä Ğulҗa vä uniŋ ätrapidiki ataqliq baylarniŋ, ziyalilarniŋ, sän°ätkarlarniŋ, çaqçaqçilarniŋ jiğilğanliğini kšrsitidu. Şu çağlarda İli vilayiti vä başqimu vilayätlärdä alahidä hšrmätkä sazavär bolğan äŋ çoŋ baylarniŋ biri Änvär äpändimu keçikip qalğanliqtin, mäşräpniŋ qaidisigä beqinğan halda, šyniŋ tšvänki täripidin orun alidu. Äsär muällipi uni tšvändikiçä çüşändüridu: «Bu hil gšzäl ählaqni uyğur millitiniŋ päziliti yaratqan, lekin şu millät hazir har!». Bu yärdä Z.Sabir uyğur ohşaş qedimiy mädäniyätkä egä häliqniŋ moşundaq gšzäl milliy än°äniliri bolup turup paҗiälik täğdirgä giriptar bolğanliğini kšrsitidu. Äsärdä täsvirlängän mäşräptä Һekimbäg ğoҗa qazi bäg bolup oltiridu, uniŋ ätrapida Paşşap begi, ğäzniçi bäg vä İliniŋ daŋliq bayliri oltiridu. Mäşräpkä keçikip qalğan Änvär äpändi mäşräp ähligä qolini kšksigä qoyup salam bärgändin keyin, šziniŋ mäşräpkä keçikip qalğanliği üçün härqandaq җazağa täyyar ekänligini bildüridu.
Uyğurlar äslidä sän°ätkar vä çaqçaqçi häliqtur. Moşu än°änini yahşi bilgän mäşräp ähli Änvärniŋ sšzidin keyin šzliriniŋ huş çaqçaqliri bilän mäşräp ähliniŋ käypiyatini kštirivetidu. Bu çaqçaqlarniŋ yänä bir hisliti şuniŋdiki, çaqçaqçilar dayim kişilärniŋ läqämlirini käŋ dairidä qolliniş bilän šzliriniŋ štkür sšzlirigä tehimu küçlük täsir vä boyaq bärgän. Läqämmu uyğur hälqiniŋ äzäldin kelivatqan än°äniliriniŋ biri bolup, läqäm kişiniŋ boy-turqi, müҗäz-hulqi vä başqimu alahidiliklirigä qarap qoyulatti. Läqäm «bäzmä-oltirişlarda vä başqa sorunlarda çaqçaq-külkä üçün ubdan mavzu bolup beridu. Lekin läqäm toğridin-toğra otturiğa qoyulmaydu. Mundaq bolmiğanda, çaqçaq kštirälmäydiğan adäm bolsa kšŋülsizlik yüz beridu. Şuŋlaşqa ägitmä yol bilän şu läqämgä munasivätlik sšzlär qilinidu. Eytayli, «tohu» läqämlik adäm bolğan bolsa, tohuniŋ hususiyitigä dair sšzlär qilinidudä, başqilar sorunda «tohu» läqämlik adäm barliğini bilidu vä hakaza» («Uyğur šrp-adätliri». – Ürümçi, 1996, 122-bät). Şuniŋğa ohşaş çaqçaqmu härqandaq mäşräpniŋ asasiy alahidiligi bolğan. Mäşräp kšrgän jigitlär qandaqla bolmisun, çaqçaqqa çidaş yaki bolmisa çaqçaq qilğuçiğa җavap beriş hislitigä egä boluşi keräk. Şuŋlaşqimu «Ana yurt» romanida mundaq çaqçaqlar kişilärni içidiki ränҗişlärni untup qelişqa, mäşräp ähli bilän billä hoşal boluşqa ündigän. Romanda mäşräp milliy ussullarniŋ «huş kätti» bilän bir-birigä ulişip kätkänligi, ussullarniŋ çaqçaqlar, maqal-tämsillär, muqamlar, şundaqla uyğur hälqiniŋ muŋ-zariğa tolup-taşqan nahşiliri bilänmu bağlişip kätkänligi täsvirlängän.
Uyğur mäşriviniŋ adättä bağlarda štidiğanliği mäşhur qazaq yazğuçisi Säbit Muqanovniŋ «Palvan qädämliri» («Şagi velikana») namliq kitavidimu kšrsitilgän. Uyğur mäşrivi qaidä boyiçä saz-näğmä, nahşa-ussul, muqam, çaqçaq bilänla ämäs, bälki drama vä komediyalärdin üzündilär kšrsitiş bilänmu kšzgä kšrüngän edi. S.Muqanov uyğurlar diyariniŋ kšpligän şähär-yezilirini arilap, uyğurlarniŋ bay sän°iti, urpi-adätliri bilän tonuşidu. U uyğur mäşräpliridä «Tahir vä Zohra», «Ğerip-Sänäm» dastanliriniŋmu oynalğanliğini kšrüp yazğan. Bu äsärlärdä ählaqsizliq, mädäniyätsizlik ohşaş iҗtimaiy nuqsanlar tänqit qilinğan bolup, ulardiki rol’larni talantliq artistlarmu oyniğan edi. S.Muqanov mäşräpni häliq teatri, häliq ussulliri, häliq çalğu äsvaplar ansambli süpitidä tonudi. Yazğuçi mäşräpniŋ alahidiliklirini çüşändürüş җäriyanida uyğurlarniŋ daŋliq mädäniyät yadikarliği «On ikki muqamniŋ» alahidiliklirini, härqandaq mäşräpniŋ muqamsiz štmäydiğanliğini täkitläydu.
Panfilov nahiyäsiniŋ Yarkänt şähiridä istiqamät qilivatqan şair Arupҗan Җumahunov šziniŋ «Mäşräp» namliq şeirini bu än°änigä beğişlap, mäşräpniŋ uzun jillardin beri kelivatqan äҗdatlarniŋ kelişmäslikni, ziddiyätni yoqitidiğan bir mirasi ekänligini kšrsitidu. Şeirda mäşräp toğriliq sšz boluştin ilgiri, uyğurlarniŋ räsim-qaidiliri häqqidä hekayä qilinidu. Andin u mäşräpniŋ qaidä-yosunliri toğriliq ätrapliq çüşänçä beridu. Mäşräp qaidisi boyiçä aşpäz täyyarliğan taammu barliq täläplärgä җavap berälişi lazimdur. Ägär kimdu-birigä tamaq yaqmiğan bolsa, u şu kamçiliqniŋ sävävini kšrsitişi keräk! Bu mäşräpniŋ dava-dästür qismida otturiğa qoyulidu. Şeirda deyilişiçä, bir kişi poluda gürüçniŋ ala bolup qalğanliği toğriliq ärizä qilidu. Şu çağda qazibäg aşpäzni çaqirivelip, uni җavapqa tartidu. Dava-dästürdä şundaqla mäşräpkä keçikip qalğanlarmu җazalinidu. Şundaq keçikkän bir kişi mäşräp ähliniŋ qollişi bilän sazsiz, nahşisiz, çavaksiz ussul oynaş җazasiğa hšküm qilinidu. Mäzkür şeirniŋ ahirida adämlärdä uçraydiğan härhil kamçiliqlar toğrisida eytilidu. «Mäşräp» şeirida Qazaqstan ohşaş gšzäl bir vätänniŋ barliği äskärtilidu. Һäqiqätänmu qazaqstanliq uyğurlar, bolupmu qerindaş qazaq hälqi mustäqillikkä erişkändin keyin, šziniŋ milliy än°änilirini rivaҗlanduruş, mäşräp ohşaş milliy än°änini bädiiy äsärlärdä oçuq äkis etiş mümkinçiligigä egä boldi. Һazir uyğurlar ziç oltiraqlaşqan turuşluq җaylarda štüvatqan nahiyälik, şähärlik vä regionalliq mäşräplär, şu җümlidin yaşlar mäşräpliri şuniŋ yarqin ispatidur. Yarkänt — uyğurlar šzliriniŋ tarihiy vätinidin Yättisuğa kšçüp çiqqan yoldiki birinçi ahaliliq punktlarniŋ biri. Şuniŋ üçünmu uyğur hälqiniŋ bay urpi-adätliri birinçi novättä Yarkänt täväsigä kelip siŋgän edi. Bu milliy än°änilärniŋ moşu җaylarda kšpiräk vä äynän saqlanğanliğini şu yärdin kšrüşkä bolidu. Mäşräp uyğurlar ziç oltiraqlaşqan Qazaqstanniŋ başqimu җayliriğa qariğanda yahşi täräqqiy ätkän. Bu yänä şu çegaridaş Ğulҗa şähiriniŋ täsiri boluşi keräk. Yazğuçi Mäsümҗan Zulpiqarov šziniŋ mäşräp häqqidä tätqiqatida (M.Zulpiqarov. «Uyğur šrp-adätliri», Almuta, 2008) mähsus Yarkänt mäşrivini täpsiliy yorutup beridu.
Äynä şu Yarkänt täväsidä tuğulup, šziniŋ pütkül hayatini uyğurlarniŋ tärihiy vätinidä yüz bärgän iҗtimaiy-säyasiy šzgirişlär qaynimiğa beğişliğan häm şularni bädiiy ädäbiyatta real täsvirläş ohşaş muräkkäp väzipini šz hšddisigä alğan ädip — Qazaqstan häliq yazğuçisi Ziya Sämädidur. Ädipniŋ «Jillar siri» romanida (Z.Sämädiy. «Jillar siri», Almuta, 1989) mäşräpniŋ bir çoŋ mädäniy täşkilatniŋ duniyağa kelişigä säväp bolğanliği häqqidä eytilğan.
Romanda hekayä qilinişiçä, bu mäşräpkä şu çağlarda uyğurlar arisida mäşhur bolğan şähslär jiğilğan bolup, ular mäşräp qaidilirigä dayim ämäl qilğan. Ularniŋ arisida märipätçi vä şair Märüp Säidiy, Türkiyadä oquğan häm 20-jillarniŋ beşida «Dšrnek» märipät mäktivi vä täşkilatiniŋ asasçiliriniŋ biri bolğan Abdurahman äpändi, ğoҗilar ävladi Һakimbäk ğoҗiniŋ oğli Qayumbäk, Nurtay bayväççä, märipätçi Teyiphaҗi Sabitov, ataqliq sazändilär Rozi tämbür, Һüsäyin tämbür, Säydulla skripkiçi, kšrnäklik şähslär Qasimҗan Qämbiri vä Rehimҗan Sabiri vä başqilar bar. Bu oltirişta mäşräpniŋ tärtip-qaidisigä qattiq ämäl qiliş toğriliq agahlandurulidu. Mäşräp qatnaşçiliri mundaq sšzlärni qilidu: «Ädäp-ählaqliq, qaidä-yosunluq jigitlär mäşräp kšrgän balilar», «Mäşräp äzäldin kšŋül eçişla ämäs, yahşi urpi-adät vä qaidä-tärtipni ügitidiğan tärbiyiçi süpitidä än°änä bolup kälmäktä». Buniŋdin şundaq hulasä çiqirişqa boliduki, uyğurlarniŋ än°äniviy mäşrivi çoŋ bir mädäniy täşkilatlarniŋ mäydanğa kelişigä zämin bolğan.
Mäşräp qaidisi boyiçä oltirişta ruhsätsiz paraŋ qilğanlar җazağa tärtilişi keräk edi. Amma äsärdä Nurtay bayväççä vä uniŋ yeqin adimi Baqäm šzara piçirlişip oltarsimu, ularniŋ müҗäzini yahşi bilgän mäşräp ähli oltirişniŋ käypiyatini buzmasliq üçün ularni tärtipkä çaqirmaydu. Bumu väziyätkä bağliq qollinilidiğan çarä bolup hesaplinidu. Mäzkür mäşräptä än°änä boyiçä çaqçaqlar läqämlärni käŋ paydiliniş bilän rivaҗlinidu.
Mäşräpniŋ ikkinçi qismi mäҗlis teriqisidä štidu, yäni mädäniy-maarip yeŋiliqliri muhakimä qilinip, bu җäriyanda talaş-tartişlar, tänqitlär bolidu. Bu mäşräptä räsmiy İli vilayitiniŋ mädäniy-aqartiş uyuşmisi qurulup, uniŋ rähbärliri vä bšlüm başliqliri bälgülinidu.

II
Uyğurlarniŋ Qazaqstandin sirt başqimu Märkiziy Aziya җumhuriyätliridä yaşap, şäkillängän väziyätniŋ qiyinliğiğa qarimastin, šz än°änilirini saqlap kelivatqanliği yahşi mälum. Mäşräp ohşaş milliy än°änilärni bädiiy ädäbiyatta yorutuş häm šz äsärlirini näşir qiliş, tarqitiş mäsilisi bu җumhuriyätlärdä, älvättä, başqiçä şäkillängän. Yäni Qazaqstandikidäk yahşi şarait u mämlikätlärdä yoq däp eytsaqmu bolidu. Şuniŋ üçünmu šzbäkstanliq uyğur yazğuçiliri šzliriniŋ yazğuçiliq paaliyitini Qazaqstansiz täsävvur qilalmaydu. Mana şularniŋ biri äsärliri asasiy җähättin Qazaqstanda näşir qilinğan häm keyinki jilliri Qazaqstanda istiqamät qilğan kšrnäklik yazğuçi Yähiya Tayirovniŋ «Tar koçidiki ay» kitavidin (Y.Tayirov. «Tar koçidiki ay», Almuta, 1989) orun alğan «Tağdin taş kšçsä» povestidiki vaqiälär uyğurlarniŋ än°äniviy mäşrivi asasida tüzülgän.
Mäşräp äslidä dayim çoŋlardin yaşlarğa štüp kälgän. Äsärdä mana şu çoŋlarniŋ mäşrivigä arilaşqan yaşlar šz aldiğa alahidä mäşräp quruşni mähsät qilidu. Bir top yaşlar yezidiki mštivärlärniŋ biri Muhpulniŋ šy işliriğa yardäm beriş mähsitidä jiğilidu vä uniŋdin mäslihät soraydu. Bovay ularğa «silärniŋ dadiliriŋlarmu mäşräp kšrgän adämlär, ular silärniŋmu bir mäşräp qurup, šm jürüşüŋlarni bäk arzu qilidu» degän gäpni qilidu. Bovay yaşlarğa dästihan yeyip, «moşu dästihan mäşräpniŋ başlinişi bolsun», däp duasini beridu. Bovay bir tal oğli Zamandinni äynä şu mäşräpkä tapşurğanliğiğa intayin hoşal bolidu. Uyğurlarda käŋ tariğan «Balaŋni aldida mäktäpkä, andin mäşräpkä bär» degän maqal mana moşu yärdin kelip çiqqan.
Yazğuçi mäşräp ähli arisidiki šzara paraŋlarniŋ, sšhbätlärniŋ dayim uyğurniŋ huş çaqçaqliri bilän davam qilinğanliğini yoşurmaydu.
Yaşlar ata-boviliridin miras qalğan mäşräpniŋ barliq qaidilirini saqlaşqa tirişip kälgän. Buni biz äsärdin roşän kšrimiz. Mäşräpniŋ saz-näğmä qismida uyğur hälqiniŋ sazliri, muqamliri, şoh ussulliri orunlinip, šrümlär qiziydu. Mäşräpkä keçikip qalğan Abdulla heçkimdin sorimayla sirtta yaşlar arisida җaŋҗal boluvatqanliği toğriliq hävärni yätküzgändä, paşşap gül-tayiğini urup, Abdullini tärtipkä çaqiridu. Bu yärdin şuni kšrüşkä boliduki, mäşräp boluvatqan päyttä, härqandaq pävquladdä ähval yüz bärsimu, mäşräp qaidiliri buzulmasliği keräk.
Uyğur hälqiniŋ milliy oyunliri mäşräpniŋ asasini qurğuçi amillarniŋ biri bolğan. Buni biz povest’ta täsvirlängän «Huş kätti», «Gül çay» oyunliri misalida kšräläymiz. «Huş kätti» oyunida uni başlap bärgüçi sol qoli bilän kšksini tutup, oŋ qoli bilän piyalini šzi talliğan kişigä uzitip, beyit eytidu. Tapşurup alğuçi bolsa, uniŋğa beyit bilän җavap berişi şärt. Bu oyunniŋ ahiri çatma çaqçaqlarğa ulişip ketidu. Şuniŋdin keyin paşşap bägdin dästihanni jiğip, «Gül çay» oyunini başlaşqa ruhsät alidu. Şuniŋ bilän Kšl begi dästihanni jiğidu. Qaidä boyiçä bu oyun mabaynida kim-kimgä «gül çay» tutti, «gül çayni» qobul qilğan kişi uni kimgä uzatti, «gül çay» sunulğanda nahşa eytildimu, beyit oquldimu yaki birär qiziqçiliq kšrsitildimu, «gül çay» iziğa qaytqanda, šz egisini tepip kelivatamdu, hšrmätkä layiq җavap qayturuldimu – moşuniŋ hämmisi däptärgä yezilip, nazarät qilinip turuşi haҗät. Mäzkür qaidilärni buzğuçilar җazalanğan. Mäsilän, ägär kimki piyaliniŋ qiridiki gül bärgini tšksä bir җäriman, «gül çay» egisigä qaytmisa, eytqan nahşa beyitliri täläp däriҗisidä bolmisa ikki җäriman, «gül çayni» egisigä qayturmaq bolğan kişi nahşa, beyit orniğa birär qiziqçiliq kšrsitimän däp mähsitigä yetälmisä, üç җäriman berişi keräk. Bu häqtä äsärdä täpsiliy eytilğan.
Mäşräpniŋ novättiki «dava-dästür» qismida mäşräp qaidisini buzğuçilar җazalinidu. Mäsilän, «huş kättini» šz vaqtida qayturmiğan Gayit «huş kättini» qayturuşniŋ orniğa «Dästihan üstidiki җäŋ» namliq hekayätni sšzläp beriş üçün bägdin ruhsät soriğan. Bäg bu hekayätni qiziqarliq, duduqlimay eytip beriş tälivini qoyidu, undaq bolmiğan täğdirdä bir mäşräp qärizdar bolidiğanliği agahlandurulidu. Lekin Gayit hekayätni mäşräp ähliniŋ kšŋli su içkidäk eytip beridu vä kšpçilikniŋ alqişiğa sazavär bolidu. Novättiki җazalanğuçi – mäşräpkä käç kelip qalğan Arislanğa jigirmä bäş tšgä (qoğun-tavuz), 250 qoy (alma-näşpüt) җäriman tšläş җazasi berilidu. Mabada mallar җüdäŋ bolup qalsa, egisigä qayturup beriş väzipisi kšlbegimgä tapşurulidu. Mäşräpniŋ yänä bir qaidisi mana moşu yärdä ayan bolidu, yäni Arislanniŋ abroy-atiğiniŋ juquriliğini yahşi bilgän mäşräpniŋ bir qatar äzaliri uniŋğa jüklängän mallarniŋ bir qismini šz hšddisigä eliş üçün bägdin ruhsät soriğan. Mäsilän, Ğopur bäş tšgä vä 70 qoyni šzigä alidu. Bäg buniŋğa maqul bolidu.
«Dava-dästür» ayaqlişip, çoŋ istirahättin keyin manta kältürülidu. Tamaqtin keyin mäşräpniŋ qaidisi boyiçä eşip qalğan qoylar (alma-näşpüt) mäşräp ähligä tarqitip berilidu. Buniŋdin keyin qaidä boyiçä tügün kältürülüp, uniŋğa kim egä çiqsa, şu novättiki mäşräpni beriş hoquqiğa egä bolidu.
Bu mäşräp bir pütün yezini šz içigä alğanliqtin, yaşlar şu yeziniŋ hämmä tirikçiligigä arilişip, yahşi, sovapliq işlarni ämälgä aşuridu. Mäşräp ähli şundaqla ählaq qaidililirini buzğanliği üçünmu pütkül mäşräp äzalirini qattiq җazalaş hoquqiğa egidur.
Hulasiläp kälgändä, yazğuçi Y.Tayirovniŋ «Tağdin taş kšçsä» povesti — uyğur mäşrivini täpsiliy vä qiziqarliq täsvirligän birdin-bir bädiiy äsärdur. Buniŋdin äsär muällipiniŋ uyğurlarniŋ milliy urpi-adätlirini yahşi ügängänligini vä šziniŋmu ämäliyatta mäşräp ähliniŋ bir äzasi süpitidä buni yahşi çüşängänligini bilişkä bolidu.
Uyğur milliy mäşriviniŋ Qazaqstanda kšpinçä ärlärniŋ qatnişişi bilän štüvatqanliği, älvättä, talaşsiz. Buniŋğa bu yärdä uyuşturuluvatqan mäşräplär dälil bolalaydu. Ötmüştin mälum boluşiçä, mäşräp är-ayallarniŋ qatnişişi bilänmu štkän. Buni šzbäkstanliq yazğuçi Sultan Җamalniŋ «Täŋşälmigän aläm» namliq romanidin (S.Җamal «Täŋşälmigän aläm», Almuta, 2014) kšrüşkä bolidu. Äsärdä täsvirlängän vaqiälär Qazaqstanniŋ Yarkänt täväsidä yüz beridu. Yazğuçi moşu tävädä tuğulup, šskänliktin bu yärniŋ jutini, häliqniŋ muŋ-zarini yahşi bilidu.
«Täŋşälmigän aläm» äsäridä äkis etilgän mäşräp kšrünüşi mäşräp ähli vä uni başqurğuçi bäg, qazibäg, paşşap vä kšlbeginiŋ toluq qatnişişi bilän täsvirlängän. Bu mäşräpniŋ juqurida kšrsitilgän mäşräplärdin alahidiligi, u är-ayalniŋ iştrak qilişida štidu. Şuniŋ üçün uniŋ äzaliri mäşräpkä «Ottuz oğul, toqquz qiz» däp muraҗiät qilişidu. Yänä bir šzgiçiligi, mäşräptä içimliklärdin haraq, musälläs vä qimiz qoyulsimu, amma mäşräp qatnaşquçiliriniŋ bu җähättä çäktin eşip kätmäsligi qattiq nazarät qilinidu. Mäşräp šziniŋ bäş jilliğini atap štidu. Mäşräp bir yeza dairisidä uyuşturulup, uniŋ äzaliri muällimlärdin, dehanlardin vä başqimu käsip egiliridin tärkip tapidu. Mäşräp begi sahiphanniŋ, yäni Märdanniŋ «sport mahiri», Rizvangülniŋ bolsa, ataqliq kšmüqonaq šstürgüçi dehan ekänligini, bu ailiniŋ abroy-ataqliq ailä ekänligini täkitläydu. Yazğuçi mäşräpkä täyyarlanğan tamaq vä säylärniŋ türlirini täpsiliy eytip ketidu. Mundaq alahidilik, mäsilän, juqurida qaralğan äsärlärdä bayqalmaydu. Romanniŋ yänä bir alahidiligi şuniŋdin ibarätki, mäşräp Taşkänttin kälgän jigit Muratniŋ näzäri astida štidu. U mundaq şäkildiki mäşräpniŋ päqät qedimiy tarihqa vä bay mädäniyätkä egä uyğurlarğila has ekänligini alahidä täkitläydu. Mäşräp uniŋ qaidilirigä qattiq riayä qiliş, läqämlärni, çaqçaqlarni, nahşa-ussul vä sazlarni, muqamlarni, maqal-tämsillärni qolliniş bilän täpsiliy yorutulğan. Äsär muällipi bolupmu är kişilär ussuliniŋ näqädär şoh vä nazuk, näqädär ävrişim vä yeqimliq ekänligini kšrsitidu. Mäşräptä saz näğmä vä ussullar orunlanğandin keyin, qiz-jigitlär vätän, häliq, tuğulğan jut, dostluq, muhäbbät toğrisida şeirlirini beyit misalida arqa-arqidin eytidu. Bu җähättä ular mäşräp mehmini Muratnimu untumay, uniŋğa alahidä hšrmät bildüridu. Mäşräptä «Huş kätti», «Gül çay» oyunlirimu kšrsitilgän. Mäşräp äzaliri şeir vä beyit oquş, lätipä eytiş, nahşa eytiş vä ussul oynaş, ägär ular qolidin kälmisä, hayvanlarni doraş hoquqiğa egä edi. Ayal kişilär hayavanlarni dorimay, kšpinçä başqa hünärlirini namayiş qilalatti. Amma härbir qaidini buzğuçi Paşşap täripidin näzärgä elinip turdi. «Dava-dästür» qismida undaqlar җazalinidu. Mäsilän, «Gül çay» oyunida Tayir pätmustin bir tal almini çüşirip qoyğanliği üçün şeir eytip җazasini štäydu. Şikayät qiliş hoquqiğa, älvättä, mäşräp ähliniŋ barliği egä. Şularniŋ biri Ayşigül orunsiz, kişi ränҗigidäk çaqçaqliri üçün Kärimniŋ üstidin şikayät qilidu. Kärim šz gunasini boyniğa alsimu, u keyinki ikki mäşräp davamida «ağziğa qulup seliş» җazasiğa hšküm qilinidu. Amma yeqinliridin bolğan Sädim Bägdin uni käçürüşni, mundaq işlarniŋ qaytlanmasliğida uniŋ üçün kapalät beridiğanliğini bildüridu. Qazibäg šz raziliğini beridu.
Mäzkür mäşräp ähli päqät oyun-tamaşä bilänla çäklänmäy, başqimu işlarni elip baridu. Mäsilän, yezini avatlaşturuş, mädäniyätni yüksäldürüş, milliy än°änilärni saqlaş, jutdaşlarniŋ halidin hävärdar boluş, zšrür bolsa yardäm kšrsitiş, toy-tškün vä näzir-çiraqlarda baş qoşuş vä başqilar.
Romandiki yänä bir yeŋiliq – muällip mäşräp tarihiğa tohtilip ketidu. U mäşräpniŋ äzäldinla päqät uyğurlarğila has mustäqil sän°ät şäkli bolup kälgänligini täkitläydu.
Yähiya Tayirov vä Sultan Җamalniŋ äsärliridä täsvirlängän mäşräp kšrünüşliri här ikki yazğuçiniŋ talanti vä til bayliğiniŋ juquri däriҗidä bolğanliği bilän başqilardin päriqlinidu. Yazğuçilarniŋ mäşräpkä qatnaşqan äsär qährimanliriniŋ tilini äynän yätküzüşkä, uniŋ näqädär bay vä hilmu-hil ekänligini kšrsitişkä tirişqan.
Til mäşräpniŋ asasiy amilidur, çünki til arqiliqla yazğuçi mäşräpniŋ pütkül sirlirini, mahiyitini yätküzäläydu. Şuniŋ üçün ana tilini bilmäy turup, ana tilniŋ arqisida uyğur hälqiniŋ pütkül mäniviy bayliğini, yäni uniŋ eğiz vä yazma nämunilirini bilmäy turup, bügünki kündä ata-bovilirimiz başlap bärgän mäşräp än°änisini toluq saqlap qeliş äsla mümkin ämäs.

Menbe: Uyghur Awazi, Kazakhstan
http://uyguravazi.kazgazeta.kz/?p=43353